Паэтка Ганна Комар прайшла праз арышт у 2020-м і з’ехала ў Брытанію, дзе сутыкнулася з посттраўматычным разладам. Нядаўна яна прадставіла сваю кнігу «Калі я выйду на волю» — гісторыю арышту ў 2020-м і таго, як для яе гвалт тых дзён звязаны з хатнім гвалтам у яе дзяцінстве ў сям'і алказалежнага. Пагутарылі з Ганнай пра кнігу, «суткі», дзяцінства і тое, чаму было важна паказаць сувязь паміж імі.
Ганна Комар (нарадзілася ў 1989-м) — беларуская перакладчыца і пісьменніца. Мае пяць апублікаваных паэтычных зборнікаў: «Страх вышыні» (2016), «Recycled» (2018), «Мы вернемся» (2022), «Вызвалі або бяжы» (2023) і «Ribwort» (2023). Яе асобныя творы перакладзеныя на многія замежныя мовы, у тым ліку англійскую, нямецкую, нарвежскую, чэшскую і дацкую. Ганна перакладае з англійскай мовы, піша дакументальную паэзію і прозу. Жыве ў Брытаніі.
«Селі на лаўку ў смярдзючай камеры і плялі адна адной каласкі»
— Пра што для вас гісторыя, якую вы расказалі ў кнізе?
— Гэта гісторыя пра нас усіх, каму ў 2020-м было неабыякава, хто падключыўся да барацьбы і пратэстаў. Калі я размаўляла з людзьмі для кнігі, то бачыла, што мы ўсе розныя, але тады мы былі аб’яднаныя адной ідэяй і імкненнем вызваліць Беларусь.
З кнігі вынікае, што мы былі смелыя, нават адчайныя, прынцыповыя і вельмі запаленыя, сярод нас была велізарная падтрымка. Сястрынства — вялікая тэма гэтага ўсяго, бо гэта частка досведу многіх жанчын, якія былі ў турмах, асабліва ў той час, калі мяне арыштавалі. Тады ўзялі яшчэ шмат жанчын, і мы, усе такія ідэйныя, сядзелі разам.
Людзей, якія сядзелі ў іншы час, змешвалі ў камерах з жанчынамі па іншых артыкулах, і сярод іх гэтае сястрынства не так часта сустракалася, то-бок яно мела палітычнае адценне. Але ў кнізе ёсць гісторыя мужчыны, і сярод мужчын таксама была ўзаемная падтрымка. Як і мы, яны таксама часам спявалі ў камерах і прыдумлялі, чым можна сябе забаўляць. Але ў жаночай камеры, дзе я была, мы шмат размаўлялі на асабістыя тэмы.
— Раскажыце пра сваё затрыманне.
— Мяне затрымалі на маршы 8 верасня ў падтрымку Марыі Калеснікавай, гэта быў пераломны момант, калі жанчын сталі актыўна затрымліваць. Да таго патрыярхат быццам казаў, што з жанчынамі ён не ваюе — маўляў, жанчын мы чапаем толькі калі яны нас зусім дасталі. Раней мы былі больш упэўненыя ў сабе, а пасля сілавікі проста прыязджалі на жаночыя маршы і адразу ўсіх загружалі.
Спачатку сілавікі хацелі затрымліваць мужчын, але мы ім не далі. Тады яны сталі разрываць натоўп і кагосьці вычэпліваць, пачаўся хаос: хтосьці падаў, нехта крычаў. Крычалі не ад страху, а хутчэй ад адчаю і нянавісці і жадання іх гэтым віскам напужаць, хаця і страшна было. У моманце ўвогуле нічога не разумееш, адключаецца рацыянальнае, і ты проста знаходзішся ў афекце.
У друкапісе кнігі 120 старонак, і 60 з іх — пра затрыманне: пра тое, як нас атачалі і разрывалі, бо гэта сапраўды было вельмі доўга і пакутліва), ноч у РАУС і раніцу на Акрэсціна. Хацела захаваць у кнізе тое, як гэтыя падзеі пражываліся знутры рознымі людзьмі, захаваць нам напамін пра нас: якія мы былі, што намі рухала, як мы спраўляліся і праходзілі праз усё калектыўна.
— Чаму для вас было важна напісаць гэтую кнігу?
— На сутках я вяла дзённік, бо я пісьменніца, прымушала сябе нешта занатоўваць. Гэта быў яшчэ адзін спосаб супраціву. Мяне вельмі трыгернуў арышт, бо гэта не адзіны гвалт, які я перажыла: я сутыкалася з хатнім гвалтам. І падчас арышту мяне накрываў дэпрэсіўны стан, таму, каб супраціўляцца апатыі, я намагалася ўсё апісваць. Адчувала дысацыяцыю — гэта зразумелая рэакцыя на траўматычныя падзеі, калі псіхіка аддзяляецца ад цела. Праз дзённік і назіранне я спрабавала іх уз’яднаць.
Пасля выхаду зразумела, што аднаго дзённіка мне мала, таму трэба пайсці да людзей і запісваць іх гісторыі. Вельмі люблю слухаць гісторыі людзей, але звычайна з павагай стаўлюся да іх асабістай прасторы, не буду задаваць вельмі асабістыя пытанні. А калі я пісьменніца, у мяне для гэтага ёсць алібі. Пагутарыла недзе з 15 людзьмі — гэта былі некаторыя мае аднакамерніцы, сябры, а таксама людзі, якіх я сустракала ў калідорах Акрэсціна.
— Гісторыя, якую вы расказалі ў кнізе, — яна жаночая?
— Не было мэты напісаць чыста жаночую гісторыю, там ёсць і мужчынскія галасы, і я іх таксама паважаю. Але тыя падзеі перажываліся знутры мяне, і я — жанчына, таму ў асноўным гэта гісторыя пра жанчын.
Ёсць адзін урывак, які я зачытваю на прэзентацыях, — ён пра дзяўчыну, у якой пасля сутак змянілася стаўленне да іншых жанчын. Яна кажа, што ёй заўжды было складана з жанчынамі, яна ім быццам не давярала, з імі часам было некамфортна, хаця яна і ведала, што жанчыны класныя. А досвед сутак дапамог ёй гэта адчуць, яна кажа, што пасля ў яе з’явіліся сяброўкі, і для яе гэта быў трансфармацыйны досвед.
Большасць з нас сядзела 9−15 сутак, у нас былі ўмовы, якія можна было трываць — бялізна, коўдра, перадачы. Цяпер мы ведаем, што гэта не найгоршыя ўмовы, але яны ўсё роўна не добрыя, і ты ў моманце мусіш гэта неяк вытрываць. Ты не ведаеш, што з табой будзе, ці будуць цябе біць або гвалціць, магчыма, цябе ізалююць на гады.
Я заўжды добра ладзіла з жанчынамі, але і я тады нечаму вучылася, бо дзяўчаты былі такія вынаходлівыя і эмпатычныя. Напрыклад, усе перадачы складваліся ў адно месца, дзяўчаты нешта вырашалі разам, і кнігі разам чыталі, і шмат размаўлялі пра вельмі асабістыя рэчы. Ты бачыш чалавека другі дзень і абмяркоўваеш з ім свае самыя глыбінныя перажыванні.
Для мяне гэта пра салідарнасць увогуле, шырэй, чым толькі пра жаночую салідарнасць. У апошні дзень, за некалькі гадзін да нашага выхаду, мы селі плесці адна адной каласкі. Селі на лаўку ў турме, у гэтай смярдзючай камеры, і плялі каласкі, у гэтым было нешта глыбіннае і рытуальнае, інтымнае, пра сувязь з іншымі пакаленнямі жанчын. Гэта дарагі мне вобраз, я яго выкарыстала ў сваёй п’есе, якую напісала ў Лондане ў 2021-м. Калі прыехала туды, у мяне адкрыўся посттраўматычны разлад, я напісала і пра гэта з флэшбэкамі да турэмнага досведу, і пра працэс з’яднання дысацыяваных псіхікі і цела.
«Магла прыйсці на спатканне з незнаёмым чалавекам і гаварыць з ім пра турму»
— Ці можна сказаць, што вы напісалі кнігу пра аб’юз?
— Не думаю, бо не лічу сябе ахвярай, як і ўсе тыя, з кім я размаўляла. Мы трапілі ў сітуацыю гвалту, але гэта не зрабіла нас аўтаматычна ахвярамі. Тое, як мы супраціўляліся, акурат пакідала нас па-за гэтай пазіцыяй.
Я пісала гэтую кнігу хутчэй з пазіцыі ўдзячнасці і захаплення ўсёй падтрымкай, якую мне далі. Хаця ў кнізе шмат гісторый іншых людзей, склала яе я, і на ёй адбілася маё бачанне. Доўга памятаю добрае, што робяць мне людзі, для мяне падтрымка была і застаецца моцным рухавіком. Дагэтуль памятаю, як падтрымлівалі мяне, таму і сама працягваю падтрымліваць іншых.
— Якія адносіны з ахоўнікамі былі за кратамі ў вас і іншых зняволеных?
— Кожны і кожная абіралі ўласную тактыку. Я прадумвала, як паводзіцца, каб не выклікаць у дачыненні да сябе жорсткіх дзеянняў. Дзеля абароны ад сэксуалізаванага гвалту намагалася быць як мага менш прывабнай — не ведаю, ці можна дасягнуць гэтага штучна.
Некаторыя дзяўчаты адразу дыстанцыяваліся ад ахоўнікаў, нібыта гэтых людзей для іх не існавала — настолькі яны былі для іх брыдкія. Яны камунікавалі з ахоўнікамі толькі калі трэба было прыняць ежу, аддаць посуд, спытаць час і адчыніць ці зачыніць акно.
Але з намі была дзяўчына, якая сапраўды з імі фліртавала. Ёй было 18 гадоў, і яна не была палітычна заангажаваная, ледзь не выпадкова трапіла ва ўсё гэта — проста хацела абараніць кагосьці, і яе загрэблі. Яна і да гэтага трапляла ў пастарунак за рэчы накшталт ужывання алкаголю ў грамадскім месцы. Тая дзяўчына была настроеная не так, як мы, таму ёй было нармальна, калі з ёю фліртавалі ахоўнікі. На яе яны больш скіроўвалі ўвагу, чым на нас, бо ад нас ішла відавочная пагарда ў іх бок.
— Хто горшыя ахоўнікі — мужчыны ці жанчыны?
— Гэта ад чалавека залежыць. На Акрэсціна была жудасная жанчына, якая нас аглядала, прымушала цалкам раздзявацца і прысядаць. Казала — маўляў, вам спадабаецца, вы яшчэ вернецеся. Ты дарослая жанчына, да цябе прыводзяць кучу маладых дзяўчат, спалоханых і ўстрывожаных, і ты так да іх ставішся?
У жодзінскай турме нас аглядала адна вайскоўка, але яна не прымушала нас раздзявацца. Яна пабачыла ў адной дзяўчыны сінякі і папрасіла яе расказаць, калі яе білі, але насамрэч гэта былі сінякі ад металічных ложкаў.
— У кнізе вы спрабавалі паказаць сістэмнасць гвалту?
— Так, у пачатку кнігі я трошкі звязвала гэтую гісторыю са сваім досведам хатняга гвалту, праводзіла паралелі. Любая гісторыя мае пачатак і працяг, было б дзіўна проста вырваць гэтыя дзевяць сутак з кантэксту і падаць іх ізалявана. Важна рэфлексаваць, думаць, чаму ўсё было так ці інакш, з чым гэта было звязанае. Літаратура ўвогуле дапамагае людзям рэфлексаваць, праводзіць сувязі.
Мая кніга жывая, і мне вельмі важна звязваць мой досвед з іншымі рэчамі, бо мы ж не вылупіліся раптам, я не з’явілася 8 верасня 2020 года. Рашэнні, якія я тады прымала, тое, што не сыходзіла, хаця сілавікі спачатку адпускалі, — гэта ўсё абумоўленае маім мінулым. Яны казалі — вы можаце ісці, а я думала: сама вырашу, сыходжу ці не, ты мне ніхто. Чаму вы нам увесь час кажаце, што можна рабіць і што нельга, вы што, гаспадары?
Гэтая злосць назапашвалася гадамі. Спачатку як дзіцяці, потым як жанчыне табе кажуць, якой ты мусіш быць, што табе можна і чаго нельга, і гэта ўсё выплюхнулася 8 верасня. Тады я не ведала, чым гэта для мяне павернецца, таму гэта і быў стан афекту.
Для некаторых людзей існуе іерархія гвалту: маўляў, быць палітвязнем, калі цябе гвалціць дзяржаўная сістэма, — гэта сапраўдная праблема, а тое, што цябе дзесьці заціснулі і схапілі за грудзі — гэта для іх дробязі. Але чым такія людзі адрозніваюцца ад Азаронка? У яго тая ж рыторыка, што і ў некаторых людзей, з якімі мы нібыта падзяляем дэмакратычныя каштоўнасці, для мяне гэта жахліва. Не хацела б з такімі людзьмі аказацца замкнутай у адным пакоі.
— Як склалася вашае жыццё пасля арышту?
— У 2021-м я паехала вучыцца на год у магістратуру ў Вестмінстэрскім універсітэце. Адвучылася і зразумела, што не магу вяртацца, бо працягвала ў Лондане свой актывізм на карысць Беларусі. Мяне ведала нават беларуская амбасада, яны мне адмовіліся выдаць новы пашпарт яшчэ да таго, як гэта стала мэйнстрымам.
Каб не вяртацца дадому, я паступіла ў дактарантуру. Да апошняга адмаўлялася заставацца ў Брытаніі, але мае сябры, рацыянальнейшыя за мяне, патлумачылі, што я мушу прадумаць план «Б». І я суперхутка паступіла — за месяц падрыхтавала заяўку, якую людзі пішуць год, і мяне прынялі.
Цяпер я вучуся ў Брайтанскім універсітэце. Гэта курортны горад, і часам пасля заняткаў я прыходжу да мора. Тэма маёй працы гучыць так: «Як мы можам з дапамогай паэзіі расказаць пра жаночы беларускі досвед гендарнага гвалту і патрыярхату». Пішу ў аўтаграфічным падыходзе, то-бок праз свой асабісты і сямейны досвед расказваю пра шырэйшыя з’явы.
У Беларусі напісаць такую працу было б нерэальна. Для нашых універсітэтаў сучаснае — гэта Караткевіч, і нават на філфаку цябе не зразумеюць, калі ты будзеш пісаць пра нешта сапраўды актуальнае, адступаць ад шаблонаў. Акадэмічная праца звычайна вельмі сухая і фармальная, а аўтаэтнаграфія — падыход, калі ты можаш уключаць у працу шмат эмоцый. Калі ты мусіш пісаць пра гвалт і ад цябе чакаюць, што ты будзеш рабіць гэта спакойна, — гэта падман. Для такога трэба шмат выключыць унутры сябе, а навошта гэта рабіць?
— Вы адчулі на сабе наступствы 2020-га?
— Мела посттраўматычны разлад, ён праяўляўся як і ў многіх з нас. Шугаешся ад таніраваных бусікаў, бо здаецца, што зараз адтуль выбегуць людзі ў масках. Я плакала ўвесь час, мяне ўсё трыгерыла. Жыла на ціхай вуліцы, там амаль не было машын, я магла ісці па дарозе, і мяне закідвала ва ўспаміны пра марш, быццам я зноў іду па праспекце. Выкладчыца на занятку аднойчы прапанавала нам уявіць месца, дзе мы ніколі не былі, напрыклад турму, і ў мяне адразу былі слёзы.
Я гаварыла пра турму ўвесь час і з усімі, магла прыйсці на спатканне з незнаёмым чалавекам і гаварыць з ім пра турму. Бачыла кашмары ў снах, цела пастаянна было ў напружаным рэжыме, падрыхтаванае да нападу, была павышаная трывожнасць.
Яшчэ да гэтых падзей я была ў псіхатэрапіі, лічу, гэта нам усім карысна, і тут я пайшла да сваёй псіхатэрапеўткі. Але мне здавалася, што я мушу быць нейкай гераіняй, ідэальным чалавекам і рабіць геройскія рэчы.
Ведаю рацыянальна, што не трэба параўноўваць мае дзевяць дзён з большымі тэрмінамі, што гэта мой досвед. Але я да сябе вельмі строга стаўлюся, думаю, што я нібыта не маю права спачуваць сабе, нібыта гэта несур’ёзна. Часам чую людзей, якія проста ідуць далей пасля досведу сутак, і думаю: што са мной, чаму ж мяне гэта моцна траўмавала?
«Я не люблю сваіх дзён народзінаў, бо на іх бацька быў п’яны»
— Вы казалі пра хатні гвалт, як ён з’явіўся ў вашай сям'і?
— Ён проста заўжды там існаваў, прысутнічаў фонам. Што яго трыгерыла? Нічога, што магло б яго апраўдаць. Мой тата вельмі часта праяўляў агрэсію, усё вырашаў гвалтам і лёгка запальваўся. З любой нязначнай прычыны ён біў па галаве маю сястру, калі яна яшчэ была дзіцем, часта біў мяне, напрыклад, за няправільнае рашэнне задачкі па матэматыцы.
На маму ён таксама скіроўваў гвалт, гэта было і ў словах. Не тое каб гэта быў адзін спосаб гвалту, яны звычайна суіснуюць. Ёсць набор інструментаў гвалту: прыніжэнні, абразы, спробы ўзвысіцца і паказаць маёй маме, што яна тут нічога не вырашае. Ён пастаянна трымаў нас у напружанні ад непрадказальнасці яго дзеянняў: прыходзіў дахаты і мог пайсці спаць, а мог пачаць усіх тэрарызаваць.
Калі тата падыходзіў да кватэры, я ўжо чула па кроках, цвярозы ён ці не, і ведала, чаго ад гэтага чакаць. Бо калі ён п’яны, яго, хутчэй за ўсё, можа стрыгерыць на агрэсію любая дробязь: ён псіхане і будзе чапляцца да мамы, будзе яе даставаць і абражаць, а можа, нават кінецца на яе з нажом. Тады мы будзем вымушаныя ўцякаць да суседзяў і чакаць там, пакуль яго прыступ гневу не скончыцца.
Алкаголік робіцца ў сям'і цэнтрам, вакол якога ты выбудоўваеш свае паводзіны. Калі ён п’яны і можа стаць агрэсіўным, ты пачынаеш мадэраваць кожны свой жэст і слова, каб упэўніцца, што ты яго нічым не зачэпіш. Ты ведаеш, што гэта не твая віна, бо ён гатовы запаліцца. Але гэта не мусіць быць тваёй праблемай як дзіцяці, гэта мусіць быць праблемай дарослага чалавека, які залівае алкаголем свае псіхалагічныя праблемы і не можа трымаць сябе ў мірным рэчышчы. То-бок праблемы мусіць вырашаць ён, але пакутуем мы — тыя, каму няма куды падзецца.
Я не люблю сваіх дзён народзінаў, бо на іх бацька быў п’яны. Прыходзіш са школы з падарункамі — а ён ужо п’яны і пачынае чапляцца да мамы, яна яму эмацыйна адказвае, і пачынаецца сварка, якая можа дайсці да фізічнага гвалту. Ты вымушаная яго супакойваць і станавіцца фізічным шчытом паміж ім і мамай, каб ён ёй не нашкодзіў. Пакуль ён не засне, ты не можаш супакоіцца, бо ні ты, ні мама не ў бяспецы.
Але ў паўсядзённым жыцці мой тата — анёлак. Ён невысокага росту, ціхі, сарамлівы чалавек. Аповедам маёй мамы ніхто не верыў: ён жа такі мілы, як ён можа чыніць такія жудасныя рэчы з вамі? Ён і мяне біў, я пастаянна атрымлівала штурхялі, бо чалавек не мог стрымліваць сваю агрэсію.
Калі ты дзіця і ў тваёй сям'і ёсць гвалт, ты таксама ў ізаляцыі, як і ў турме, нічога не можаш зрабіць. Выбрацца адтуль — гэта пасталець і з’ехаць. Думаю, мая псіхіка выбудоўвала такія сувязі: маўляў, мяне зноў замкнулі і я зноў не магу сябе абараніць.
— Ці здолелі вы да канца прапрацаваць наступствы хатняга гвалту?
— Думаю, гэта немагчыма. Калі ты жывеш у сітуацыі амаль штодзённага гвалту, развіваецца комплексная траўма, з якой вельмі складана працаваць. Толькі нядаўна ёй знайшлі дакладнейшае імя і пачалі разумець, як яе лячыць. Працаваць з ёю трэба мэтаскіравана, я такім пакуль не займаюся.
Таксама на старую траўму наклалася траўма ад арышту і дзяржаўнага тэрору ў 2020-м. Гвалт можна цалкам прапрацаваць, калі ты ўжо ў бяспецы, і гэта азначае не толькі фізічную бяспеку. Аднак палітычны гвалт у дачыненні да нас працягваецца, і хаця я фізічна знаходжуся ў бяспецы, мае родныя, сябры і знаёмыя не ў бяспецы, як і ўся мая краіна. Таму сітуацыя гвалту не можа быць для мяне цалкам завершанай і прапрацаванай.
— Вы кантактуеце з бацькам?
— Амаль не, можа, раз на паўгода размаўляем пару хвілін.
— Маеце крыўду на яго?
— У асноўным я да яго абыякавая. На розных этапах жыцця, асабліва падчас працы з псіхатэрапеўткамі, я адчувала да яго розныя эмоцыі, але цяпер гэта проста абыякавасць. Я страціла любую надзею дагрукацца да яго і пачуць шчырае прыняцце сваёй віны і адказнасці перад нашай сям’ёй.
Некалькі гадоў таму, калі я яшчэ была ў Беларусі, то сказала яму ўсё, што думаю пра яго і ў чым яго вінавачу, як увесь гэты гвалт нас траўмаваў. Ён быў у шоку і не разумеў, пра што я гавару, паказаў сябе няздольным усвядоміць, што ён нарабіў.
Каб дараваць чалавеку, трэба, каб ён прызнаў сваю адказнасць. А тут гэтага няма, і паміж намі з’явілася сцяна. Мне нецікава марнаваць свой унутраны рэсурс на яго, мне ёсць на што яго скіраваць.
Чытайце таксама
